Үзэл бодол
Б.Мөнхбат: Монгол гэсэн үндэсний онцлогтой, ардчилсан улс болж төлөвшөөсэй гэж хүсдэг
Ч.ҮЛ-ОЛДОХ
“Ярилцах цаг”-ийн энэ удаагийн зочноор Сүхбаатар аймгийн ИТХ-ын дарга Б.Мөнхбатыг урилаа. Түүнийг Улаанбаатар дахь Сүхбаатар аймгийн нутгийн зөвлөлийн нарийн бичгийн даргаар ажиллаж байхад анх уулзаж ярилцаж байв. “Нутаг амьтай” хэмээн олондоо хүндлэгдсэн тэрээр энэ хооронд төрийн болон төрийн бус байгууллагын олон шатыг дамжиж аймгийнхаа ИТХ-ын даргаар сонгогдон ажиллаж байна.
-Та Сүхбаатар аймгийн ИТХ-ын даргаар сонгогдон ажиллаад багагүй хугацаа өнгөрлөө. Энэ хүртэл туулсан зам, орон нутагтаа хийсэн ажлыг тань сонирхоё?
-Анх 10 жилийн сургууль төгсөөд МУБИС-д сурахаар Улаанбаатарт ирж байлаа.
Сургуулиа төгсөөд ах, дүүсийн хамт жижиг бизнес эхлүүлж, хувийн хэвшилд амьдралынхаа төлөө зүтгэсэн. Түүний зэрэгцээ нийслэл дэх Сүхбаатар аймгийн нутгийн зөвлөл ТББ-д амьдралынхаа зургаан жилийг зориулсан. Тухайн үед ТББ-ын хүрээг яаж тэлэх вэ, ямар хүмүүсийг хамруулах вэ, нутгийн хөгжил, залуусын боловсрол, соёл, зан заншил гэсэн олон чиглэлд сэтгэл, цаг заваа зориулж, сургууль дөнгөж төгссөн нутгийнхаа залуусыг ажлын байранд зуучлах ажлыг эрчимтэй хийж байлаа. Мөн төрийн байгууллагад 2007-2016 он хүртэл ГИХАЭЕГ-т харьяатын асуудал эрхэлсэн мэргэжилтэн, мөн захиргааны ахлах мэргэжилтнээр, Буянт-Ухаа боомтод ажилласан. 2013 онд нутагтаа томилогдож, гурван жил гаруй Гадаадын иргэн харьяатын албаны даргын албыг хашихдаа өөрийн эрхлэх ажлын хүрээнд орон нутгийн төсөв бүрдүүлэхэд анхаарсны дүнд тэрбум гаруй төгрөгийг орон нутгийн төсөвт төвлөрүүлж байлаа. Газрын тосны жолооч нар албан паспортоор Бичигтийн боомтоор явж 200 гаруй сая төгрөгийн зохих хураамжийг чөлөөлүүлсэн байсныг зогсоож, иргэдтэйгээ хамтран тэмцсэний дүнд орон нутгийн дансанд 250 сая төгрөгийн визийн орлогыг жил болгон төвлөрүүлж чадсан. Ажилласан салбар болгондоо нутаг орноо бодож, яавал аймгийн маань хөгжилд нэмэртэй байх вэ, яаж хөрөнгө оруулалт татаж болох вэ хэмээн зүтгэж гадаад хөрөнгө оруулалтын хувьд ч тэр нутагтаа хөрөнгө оруулалтын чиглэлээр нэмэр болж ирлээ. Найзуудынхаа хүрээнд 2006 оноос “Жавхлант шарга” клуб байгуулан нутгийнхаа залуусын боловсролыг дэмжин ажиллаж байсан. Улсын олимпиадын хоёрдугаар шатны шилдэг сурагчдыг урамшуулах, Улаанбаатар хотод ахисан түвшинд бэлтгэх ажлыг гурван жил дараалан явуулсан. Сагсан бөмбөгийн баг анх гарч ирэхэд зардал, байр, хувцасны өртгийг клубын зүгээс шийдсэнээр энэ спорт манай аймагт нэлээн өндөр хөгжсөн. Энэ бол миний үүрэг бас хариуцлага, нутгийнхааа залууст туслах ёстой гэж бодож явдаг.
-Сүхбаатар аймгийн ИТХ хурлаа хийхгүй хоёр талцсан, төсөв, эдийн засгийн үндсэн чиглэлээ баталж чадахгүй амаргүй үед энэ байгууллагын дарга болсон санагдана. ИТХ ер нь ямар байгууллага вэ, одоо ямар байдлаар ажиллаж байна?
-Би улс төрөөс хол, нам эвсэл гэж явдаггүй байлаа. Орон нутагтаа томилолтоор ажиллах хугацаанд аймгийн АН-аас санал тавьсны дагуу гишүүнээр элссэн. Цаг үеийн ээдрээтэй нөхцөл байдалд аймгийн ИТХ-ын даргаар сонгогдсон. Ингээд улс төрийн зөрчилдөөнтэй, орон нутагт улстөржилт туйлширсан нэлээд хүнд үеийг давж гарсан. Тухайн үед ИТХ дахь хоёр намын эв нэгдлийг хангаж ажиллах хариуцлагатай бөгөөд түүхэн үүрэг аймгийн Засаг дарга бид хоёрын өмнө тулж ирсэн. Аль болох намчирхахгүй байх, нутаг орныхоо хөгжлийн төлөө эв нэгдлийг хангаж ажиллахыг гол зорилгоо болгосон.
ИТХ гэдэг хүн болгоны харж байгаа шиг их эрх мэдэл биш юм. Аймаг, орон нутгийн төлөө санаа бодлоо илэрхийлдэг ч хамтын шийдвэр гаргадаг байгууллага. Бусад цагт цөөхөн хүнтэй цомхон аппарат. Яг ажлын албаны чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг. Тэргүүлэгчдийн хурлаар орон нутагт тулгарсан асуудлыг шийддэг. Сум, орон нутгийн ИТХ-ын тухайд ажил багатай байна гэсэн гомдол иргэдээс ирдэг. Гэвч хуулийн хүрээнд ажиллаж байгаа байдал нь тэр юм. Төсвөө батлаад хурлаараа хамтын шийдвэрээ гаргаад өгчихвөл цаашид үүрэг маш бага. Түүнээс биш хийх ажил байгаа бол тухайн хүн хийгээд л явна. Эсвэл улстөржөөд завгүй байх ёстой юм уу гэдэг асуулт гарна байх. Яг нарийндаа бол ИТХ-ын даргын хувьд хийх ажил бага шүү дээ. Засаг даргын эрх үүргийг хуваарилах зарчмаар юм уу, жишээ нь боловсрол, эрүүл мэндийн салбарыг ИТХ-ын дарга хариуцана гэх мэтчилэн хуульчлаад явбал энэ хүрээнд үүрэг хариуцлага ирнэ. Энэ нь аймгийн ИТХ-ын даргын хувьд ч адилхан. Энэ өнцгөөс бид ч бас шүүмжлэлтэй ханддаг. Тухайлбал, Засаг даргын үүргийг хуваариллаа гэхэд ИТХ-ын даргын эрхлэх асуудлын хүрээнд боловсрол, эрүүл мэндийн салбарыг хариуцаж явах ч юм уу, иймэрхүү чиглэлтэй байвал үр дүнтэй байхаар санагддаг. Үүний зэрэгцээ орон нутагт намчирхалыг багасгахгүй бол улстөржилт газар авч ажилдаа анхаарахгүй тиймэрхүү зүйлд сатаарч хагарал бутралд автах хий улстөрчих байдал анзаарагддаг.
-Танай аймгийн ИТХ соёлын өвийг хамгаалах чиглэлээр ихээхэн анхаарал хандуулдаг санагдсан?
-Өнөөдөр Монгол Улсын хэмжээнд ч, аймаг орон нутгийн хувьд ч соёл, боловсролын асуудалд анхаарах байдал маш муу байна. Иймд энэ асуудлыг анхаарч нийгмийн хариуцлагын хүрээнд ажиллаж ирсэн. Түүхийн үнэт дурсгалуудаа хулгайд алдах, хаашаа явж байгааг нь мэдэхгүй байх асуудал байдаг. Үүнд сэтгэл эмзэглэхийн зэрэгцээ анхаарал хандуулж аймгийн үзмэрүүдийг музейн уран бүтээлчидтэй хамтран бүртгэж бүртгэлжүүлэх, хүн чулуудыг бүртгэхэд анхаарч ажилласан. Цаашид соёлын өвөө яаж хадгалж хамгаалах вэ, машин мотоциклийн хэрэглээг хэрхэн бууруулах вэ, малчдын бэлчээрийн бодлого ямар байх талаар ярилцаж, хэлэлцүүлэг өрнүүлж ирлээ. Мөн аялал жуулчлалыг хөгжүүлэх үүднээс монгол ахуйг түгээн дэлгэрүүлэх зорилготой “Агтана хүрээт” хүлэгч эрсийн наадмыг жил бүр зохион байгуулж, Өвөрмонголын “Одон” телевиз болон хэвлэл мэдээллийн бусад байгууллагатай хамтран сурталчилдаг уламжлал тогтсон. Энэ наадмыг монгол адуу дагасан өв соёл, түүнийг түгээн дэлгэрүүлэх, малчин залууст урам зориг өгөх, нөгөөтэйгүүр хил орчмын аялал жуулчлал, тэр дотроо Сүхбаатар аймагт өвлийн аялал жуулчлалыг хөгжүүлэх, энэ салбарт ажиллаж буй аж ахуйн нэгжүүдэд дэмжлэг үзүүлэх зорилгоор зохион байгуулж ирсэн. Тэмцээний тухайд улс, бүсийн чанартай зохион явуулдаг. БНХАУ-аас, Өвөрмонголын зарим аймаг, Авга хошуу, Хөлөнбуйраас адуучид ирж оролцдог. Энэ боломжийг ашиглан хувийн хэвшлийнхэн хэрхэн хөрөнгө оруулалт татах нь тухайн байгууллагын хариуцлагын асуудал юм. Ирэх жил улсын хэмжээнд “Хүлэгч эрсийн наадам”-ыг зохион байгуулахаар төлөвлөсөн. “Одон” телевиз бидний үйл ажиллагааг нэвтрүүлэг болон гэрэл зургийн наадам, мэдээ мэдээллээр сурталчлан дэлхийн 57 улсад хүргэсэн.
-Сүхбаатар аймгийг адууны орон, хурдны өлгий гэж ярьж, бичдэг ч албажаагүй явж ирсэн. Таныг ИТХ-ын даргаар ажилласан он жилүүдэд адуун соёлын төв болгож зарлаж, түүнийгээ баталгаажуулсан гэж ойлгосон?
-Монгол адуу бол тал нутгийнхны уламжлалт ёс заншил, амьдралын өвөрмөц хэв маяг, цаашлаад Монгол Улсын соёлын өв, үндэсний тусгаар тогтнолын бэлэг тэмдэг юм. Иймд монгол адуу, түүнийг дагасан соёл уламжлалаа үр хойчдоо өвлүүлэн үлдээх, хамгаалах, түгээн дэлгэрүүлэх, гэрэл зургийн хальсанд буулган олон улсын түвшинд сурталчлан таниулах, хил орчмын өвлийн аялал жуулчлалын маршрутыг тогтоож тогтвортой хөгжүүлэх зорилго бүхий “Агтана хүрээт” төслийг санаачилсан. Улмаар “Хүлэгч эрсийн тэмцээн”, олон улсын гэрэл зургийн наадмыг зохион байгуулж, Сүхбаатар аймгийг “Монгол адууны өв соёлын төв” болгох санаачилга гаргаж ИТХ-д танилцуулсныг хурлаараа хэлэлцээд дэмжиж тогтоол гаргасан.
-Одоо асуултаа жаахан өөрчлөөд таны удам судрын тухай асуумаар байна. Таны ургийн овог Ду ноён гэж байгаа нь анхаарал татлаа. Энэ хүн Дарьгангыг урдирдаж, гавьяа байгуулж явсан түүхтэй “Уулын Ду ноён” мөн үү?
-Дарьганга сумыг анх үүсгэн байгуулсан 17 хүний хоёр нь манай ээжийн аав ээж хоёр, нэг нь аавын өвөө нь юм. Манай өвөө Загарын Гэндэн гэж хүн байлаа. Хэлмэгдүүлэлтийн үед ахаараа овоглодог байж. Загар гуай нь Дарьганга сумын анхны нэгдлийн дарга, өндөр нуруутай, бүдүүн хоолойтой, нутаг усандаа хүндлэгдсэн хүн байсан гэдэг. Уулын Ду ноён буюу Дарьганга хошууны таван гарын нэг болох Баруун гар адуун сүргийн дарга Дугарсүрэн гэж хүн манай өвгөд дээдсээс түүхэн сурвалжид тэмдэглэгдэн үлдсэн нутаг орныхоо нэрт зүтгэлтэн юм. Иймд бид ургийн овгоо болгож нэрлэсэн.Уулын Ду ноён манай өвөө шиг бүдүүн хоолойтой, өндөр том биетэй, цэвэрч хүн байсан гэлцдэг. Тэр үед “Дугар ах ирлээ” гээд тэр хавийн бүх айл гэрээ цэвэрлэдэг байсан гэж хуучцуулын аман яриа байдаг. 1913 оны үед хил орчмын нөхцөл байдал ээдрээтэй цаг үед Зүүн өмнө хязгаарыг төвшитгөн тогтоох цэрэгт тухайн үед 272 тооны агт адуу хувиасаа нийлүүлж тус хүргэсний улмаас бэйс зэргээр шагнуулж явсан юм байна лээ. Ээжийн тал болохоор Айлтгүй гэж Дарьганга сумыг үүсгэн байгуулсан анхны 17 хүний нэг нь юм.
-Сүхбаатар нутгийн түүхт хүмүүс дор бүрдээ улс орныхоо төлөө гарамгай гавьяа байгуулж байжээ. Егүзэр хутагт гэхэд зүүн өмнөд хязгаарыг хянан тохинуулахын зэрэгцээ одоогоор бол экологич хүн байж. Ингэхэд хутагтын нутагшуулсан бугын сүргийг хамгаалалтад авч аялал жуулчлал хөгжүүлэх тань юу болсон бэ?
-Эрдэнэцагаан сум байгалийн өвөрмөц тогтоцтой, үзэсгэлэнт газар олонтой. Тэнд Егүзэр хутагтын гардан нутагшуулсан нутгийн ард түмний хайртай бугын сүрэг нутаглан өсч үржиж ирсэн нь сүүлийн үед Бичигтийн боомтыг чиглэсэн уул уурхайн тээврийн зам явах болсноос шалтгаалж бугын идээшсэн нутаг бэлчээр, нүүдэл хийх газар, намар орой Араатын уул руу бэлчих газар хумигдаж малчдын суурьшлын бүс болж хувирсан. Иймд аймгийн ИТХ-ын зүгээс сүүлийн жилүүдэд Монгол Улсын хэмжээнд ярих болсон хил орчмын аялал жуулчлалыг хөгжүүлэх бодлоготой уялдуулж, мөн аймагтаа бий болгоод байгаа өвлийн аялал жуулчлалын бүтээгдэхүүн болох “Агтана хүрээт” соёлын арга хэмжээг баяжуулан хутагтын бугыг өсгөж үржүүлэх, хамгаалах чиглэлд анхаарал хандуулахыг зорьж байна. Энэ хүрээнд Бичигтийн боомтын ойр оршдог Зүүн, Баруун Араат уулыг байгалийн цогцолбор болгоё гэсэн санаачилгыг гарган сумын Засаг дарга, ИТХ-ын даргад санал хүргүүлсэн. Төв аймгийн нутаг дахь Хустайн нурууны цогцолбор газрын захиргаа, удирдлагуудад санал тавьж ярилцсан. Бугын сүрэг, ургамлын судалгааг хийж өгч хамтарч ажиллая гэсэн. Түүний зэрэгцээ тахийн сүргийн тоо толгой мянгад хүрэхэд шинэ суурьшлын бүс нутаг хэрэгтэй. Иймд та бүхний саналыг дэмжиж ажиллая гэдгээ илэрхийлсэн. Миний хувьд сумын удирдлагууд, ИТХ-ын төлөөлөгчдийг хамруулан Хустайн нурууны цогцолбор газартай танилцах аялал зохион байгуулсан. Сумын иргэдэд ч санал, танилцуулгыг удаа дараа хүргүүлсэн. Гэвч өнөөг хүртэл Эрдэнэцагаан сумын ИТХ шийдвэр гаргаагүй байна. Хутагтын буга одоогоор 300 толгойд хүрсэн. Ган гачиг, дэлхийн дулааралтай холбоотой булаг шанд ширгэж усны хүртээмж багассанаас айлын малтай хамт хүний гаргасан худгаас усаа хувааж уух, мөн газрын тос, нүүрс тээвэрлэлтийн замаар хөндлөн гарч нүүдэллэх эрсдэлтэй байдал тулгарах болсон. Иймд бугын сүргийг хамгаалах асуудлыг хөндсөн. Эрдэнэцагаан сумынхан байгалийн цогцолбор газар байгуулах шийдвэрээ гаргавал Егүзэр хутагтаас хойш талын бугын төлөө хэрэгжүүлж буй буянтай үйлс болно гэж бодож байна. Мэдээж ийм цогцолбор газартай болчихвол буга тайван идээшилж нутаглахаас гадна бусад ан амьтан өсч үржинэ. Ирээдүйд та бидний очиж аялах дуртай томоохон цогцолбор бий болно. Ийм алхам хийхгүй бол сүүлийн үед идэвхжиж байгаа уул уурхай, тээврийн цуваанаас үүдэлтэй бугын сүрэг дайжих, ан амьтад цөөрөх аюул бий.
-Эрдэнэцагаан сумын нутагт одоо ан амьтан нутагшуулах боломж хэр байдаг юм бол?
-Энэ нутгийн байгаль, цаг уурын нөхцөл тун өвөрмөц. Эрт цагт цагаан тарвага, цагаан чоно, зэгсний зэрлэг гахай байсан гэж ярьдаг. Егүзэр хутагт тарвага нутагшуулж, одой морь, аварга могой тэжээж, хайлаас тарьж ургуулж ирсэн. Тэр бүү хэл заан, баавгай хүртэл сонирхож байсан гэлцдэг. Эрдэнэцагаан сумын нутаг Хурангийн ууланд гандигар гэж ховор сонин мод ургадаг. Бонго, хунчир, эрэвгэр, жирэвгэр, түмэн зангилаа гэсэн эмийн ховор ургамал ургадаг. Бүс нутгийг байгалийн цогцолбор болговол ан амьтад нутагшуулахаас эхлээд өвөл цаг хүндэрсэн үед өвс ургамал, тэжээлийн бааз байгуулах гэсэн олон ажил санаачилж хэрэгжүүлэх бололцоотой. Эрдэнэцагаанд тахь, аргаль аваачиж нутагшуулбал амархан дасч идээших байх. Мөн цагаан зээр хамгаалах ажлуудыг хийж байна.
-Хариуцлагатай уул уурхайг хөгжүүлэх тухайд та юу хэлэх бол?
-Уул уурхай гэхээр “хадны мангаа” биш шүү дээ. Зөв бодлогоор хөгжүүлбэл түүнийг дагаад орон нутагт хөгжил ирнэ. Зөв зүйл ямагт ашиг шимээ өгдөг. Уул уурхайг нутаг орон, хүн ард, ургамал амьтан гээд бүх түвшинд нь уялдуулж зөв хөгжүүлэх хэрэгтэй. Тооцоо, судалгааг гол болгоогүй хэтэрхий “попорсон” тэмцэгчдэд би дургүй. Сүржигнэж, засаг захиргааны байгууллагаар бичиг цаас барьж явдаг. Тэгсэн атлаа цаана нь мөнгө төгрөг авч шантааж хийх маягаар тэмцсэн дүр эсгэдэг хүмүүстэй бид хамтарч ажиллахгүй. Үнэхээр тахилгатай уулыг нь ухаж, ус голыг ширгээж, айл өрхийн өвөлжөө, хаваржаа амар тайван байдлыг алдагдуулж буй бол шаардлага тавьж тэмцэнэ. Мэдээж харилцан шүтэлцээтэй байж нутаг ус хөгжинө. Жишээлбэл, хүрэн нүүрс гэхэд л дэлхийн зах зээл дээр утаа тортогноос болж хэрэглэхээ зогсоож байна шүү дээ. Бид хилд хэтэрхий ойрхон байна ч гэдгийг хориглох нь утгагүй. Бид баялгаа эдийн засгийн эргэлтэд оруулж ашиглах ёстой. Тэгж байж аймаг орон нутагт шаардлагатай байгаа аль нэг салбарт хөрөнгө оруулалт татаж чадна. Хамгийн гол нь зөв бодлого, хариуцлага, сахилга бат чухал. Энэ үүднээс уул уурхайн үйл ажиллагаа явуулдаг компаниудтай хариуцлагын гэрээ байгуулж, орон нутгийн төсөвт төвлөрүүлдэг. АМНАТ-ын татвар гэхэд л Сүхбаатар суманд 4.5 тэрбум, Сүхбаатар аймагт нийгмийн хариуцлагын хүрээнд 2.5 тэрбум гэх мэтчилэн төсөвт төвлөрдөг. Үүнийгээ олон салбар руу тарааж цацах бус энэ жилийн 2.5 тэрбумаар нэг эмнэлэг баръя гэх юм уу, томоохон бүтээн байгуулалт руу хандуулж үр ашигтай зарцуулах хэрэгтэй гэсэн байр суурийг байнга илэрхийлдэг. ИТХ асуудлыг олонхийн саналаар шийдвэрлэдэг учраас ганц миний санал тэр бүр олонхийн дэмжлэг авч чадахгүй байх нь бий. Ийм байдлаар төсвийг жижиг сажиг зүйлд үрэн таран хийж байгаад миний хувьд харамсч явдаг. Энэ мөнгийг нийгэм рүү чиглэсэн байдлаар томхон бүтээн байгуулалтад зарцуулж чадвал сайн. Жишээ нь аймгийн хэмжээнд өв соёлын томоохон музейтэй болж болно. Энэ мэтчилэн бүтээн байгуулалтыг жил дараалуулан цогцоор нь шийдэж явбал орон нутгийн хөгжилд хамгийн чухал алхам болох юм. Гэвч санаа нийлэх, үгүй нь ИТХ дахь тухайн төлөөлөгчдийн ухаан бодлын асуудал болоод байдаг.
-Танай аймагт уул уурхайн хэчнээн компани байдаг юм бэ?
-Сүхбаатар аймагт уул уурхай гэж их ярьдаг яг тогтвортой үйл ажиллагаа явуулж байгаа нь ховор. Нийт 14-15 уурхайтай. Тогтвортой явж ирсэн нь “Цайрт минераль”, “Цахиурт овоо” болон ганц хоёр жоншны уурхай бий. Нүүрсний уурхай байнгын зөрчил маргаан, дотоод асуудлаасаа болж одоо болтол тогтвортой үйл ажиллагаа явуулж чадахгүй байна.
-Нутагтаа ажиллаж, амьдарч байгаа залуу хүний хувьд аймгийнхаа хөгжлийг том зургаар авч үзвэл ирээдүйг нь та юу гэж дүгнэж байна?
-Мэдээж олон талаас нь хардаг. Хөдөө орон нутагт сүлжээ хоолны газрууд, том дэлгүүрүүд бий болоход Мэргэжлийн хяналтын байгууллага шалгах үүрэгтэй ч саад тотгор болж байгаа санагддаг. Энэ нь нэг талаар стандарт хэмжил зүйн хэтэрхий өндөр шаардлага, европ стандартыг орчуулж тавьснаас болдог. Аливаа бизнес хийхэд их дарамт үзүүлдэг. Энэ нь бизнесийн салбарт дөнгөж хөл тавьж, гарааны биенес эрхлэх гэж буй хүмүүст төвөгтэй, сөрөг үр дагавар авчирдаг. Азийн орнуудад очиход дуртай газраа цай хоолны үйлчилгээ авдаг, Монголд болохоор гадаа суугаад хоол идэж болохгүй, гудамжинд зогсоод ногоо зарж болохгүй болчихоод байдаг. Стандарт хэмжил зүйн тавигддаг шаардлагууд дээрээ нутгийн онцлог, Азийн орнуудын зөвшөөрсөн стандартыг харгалзсан өөрийн стандартыг бий болгохгүй бол амьдралд нийцэхгүй байна. Газарт ургасан ногоог авчраад газар дээр тавиад зарахад заавал лангуутай бай гэдэг. Энэ нь нэмүү өртөг үүсгэх шалтгаанболдог. Энэ тал дээр төр, засгийн зүгээс анхаарч дүрэм журмаа эргэж хараасай гэж боддог.
Мөн хүн ам, малын тооллого байна. Хэдэн оны ямар журмаар тогтоосон юм бэ бүх дарга нарыг дайчлаад томилолт, шатахууны их зардал гаргадаг. Тэгсэн атлаа гадаа цасан шуурганаар мал тоолоод даарч бээрч зогсох нь цөөхөн. 300 өрхтэй багт багийн Засаг дарга нь хариуцаад нэгдсэн тооллогыг цахимаар хийчих боломжтой. Жишээ нь, Өвөрмонголд дрон нисгээд тоог нь авчихдаг. Ингэж техникийн дэвшлийг ашиглахгүй их үрэлгэн зардал гаргаж байгаад гайхдаг. Яагаад шинэ зүйлийг хүлээж авахгүй байна вэ гэдгийг нэг удаа Засгийн газрын хурал дээр асуутал хариуцсан дарга нь их уурлаж байсан. Ийн амархан шийдчих жижиг зүйлүүдэд дэвшил гаргахгүй байгаа нь цаанаа жижиг сонирхолтой холбоотой байж мэдэх юм. Түүнчлэн Монгол орон дөрвөн улиралтай, эрс тэс уур амьсгалтай атал 100 жилд болоогүй хүйтэн болно гэх мэтчилэн сөргөөр мэдээлж, асуудлыг хүндрүүлж бэлэнчлэх сэтгэлгээг дэвэргэж байдгийг болих хэрэгтэй. Байгалийн шалгарал байнга явагддаг зүйл, эрсдэлтэй үед туслах нь зүйн хэрэг. Нийгмийн халамжууд ч гэсэн “Тэжээх тусам тэнэгрэлд ордог” гэгчээр бодох л асуудал. Үндэстнийг мөхөөхийн тулд бэлэнчлэх сэтгэлгээг хөгжүүлдэг гэдгийг түүхэн сурвалжуудаас харж болно. Манж улс хэтэрхий ямбалж, бэлэнчлэх сэтгэлгээнээс болж сөнөж устсан түүхтэй. Монголчуудын халамж хавтгайрсан. Энэ бол юу ч байсан хийж чаддаг, гараад модоо хөрөөдөөд хагалчихдаг, цахилгааны утсанд гарсан гэмтлийг засчихдаг, хэвлэлээ захиалж уншаад, ойлгосноо олон талаас нь эргэцүүлээд оношлоод ярьчихдаг. Ямар ч зүйл тулгарсан даваад гардаг 1960, 1970-аад оны супер монгол хүнийг алга болгож аажмаар устгаж байгаа муу бодлого гэж хувьдаа үздэг. Иймээс халамжаас татгалзаж, малжуулах, гэржүүлэх төслийн оронд өөр зүйл сэтгэж хийх хэрэгтэй. Малжуулах төсөл, эсвэл халамжаар өсч дэвжсэн монгол хүн гэж би бараг дуулаагүй. Аваад байдаг, улам авах сонирхол нэмэгдээд байдаг. Аль болох ЖДҮ эрхлэгчдээ дэмжиж, ажилгүй иргэдээ ажлын байраар хангаж дэмждэг систем рүү явахгүй бол зүгээр тэжээгээд л байвал монгол хүн бэртэгчин болж байна. Өнөөдөр төрийн мөнгөөр баяжсан нэг хэсэг, төрөөс тэжээлгэдэг тэтгүүлдэг сүрэг байхад, амьдралын төлөө тэмцэж яваа алтан дундаж иргэдэд хайр халамж хүсэхгүй амьдралын төлөө тэмцэж байна.
Эх сурвалж: “Зууны мэдээ” сонин
2020.2.18 МЯГМАР № 34, 35 (6259, 6260)
Үзэл бодол
Л.Гантөмөр: МАН шүүмжлэл сонсож мэддэггүй юм байна
Хэн нэгэн шүүмжилэхээр их адгадаг болсон. Ийм адгуу хүмүүстэй хамтарна гэдэг хэцүү. Шүүмжлэхгүйгээр Монголын төр явахгүй. Төрийн чих онгорхой байх ёстой. Ард түмнээ сонсдог байх ёстой. Тэр ард түмний дуу хоолой нь УИХ-ын гишүүд. МАН Бага хурлаараа гурван шалтгаанаар Ардчилсан намтай хамтрахгүй гэж ярьсан тухай би сонссон.
Түиймээс МАН-ынэнд тэндэх хулгай, луйврыг Хяналт, үнэлгээний Үндэсний хороо илрүүлээд байх юм байна.
Тиймээс энэ гурван үндэслэлээр АН-аас салах нь зүйтэй гэж гишүүд нь ярьсан байна лээ. Өөрөөр хэлбэл, МАН хяналтгүй засаглахыг хүсээд байгаа хэрэг” хэмээв.
Үзэл бодол
Э.Батшугар: Хариуцлагатай иргэнээ урамшуулдаг олон улсын сайн жишгийг Монголдоо нэвтрүүлж байна
-Улсын хэмжээнд өнөөдрийн байдлаар банк, санхүүгийн байгууллагатай зээлийн харилцаанд ороогүй насанд хүрсэн иргэн цөөн байгаа болов уу. Таны санаачлан, батлуулсан дээрх хуулийн өөрчлөлт иргэдийн энэ төрлийн харилцаанд ямар нөлөө үзүүлэх вэ?
-Хамгийн эхэнд Зээлийн мэдээллийн сангийн “хар жагсаалт”-д нэг бүртгэгдчихвэл зургаан жил данслагддаг байдлыг халж байгааг тодотгож хэлмээр байна. Хүний амьдрал баялаг, зээл, зарим төрлийн төлбөрийг барагдуулахын зуур цаг хугацаа алдах гэх мэт бэрхшээлээс үүдэн доголдох тохиолдол гардаг даа. Тэгээд аль болох шуурхай шийдээд, зохицуулаад төлсөн ч “хар жагсаалт”-ад бичигдчихаж байгаа юм. Тэр мэдээлэл зургаан жил хадгалагдаж, Та хариуцлагагүй зээлдэгч болчихдог, энэ мэдээлэл зургаан жил Таны санхүүгийн харилцаанд нөлөөлнө. Үүнийг би хувьдаа “санхүүгийн ял” гэж тодорхойлоод байгаа.
Зээлийн мэдээллийн тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай хууль хэрэгжээд эхлэхээр дээрх шиг нөхцөл буюу нэг удаагийн доголдлоос нь үүдсэн зургаан жилийн санхүүгийн ял оноодог байдлыг халж, эсрэгээрээ онооны системд шилжих юм. Иргэн зээлийн харилцаандаа хариуцлагатай хандаад, тухай бүр нь төлбөрөө зохих ёсоор нь төлдөг бол оноо нь нэмэгдээд яваад байна. Оноо нь өндөр байхын хэрээр санхүүгийн үйлчилгээ үзүүлэгч байгууллага, банк барьцаа хөрөнгийн шаардлагыг бууруулах, зээлийн хүү бага байх гэх зэргээр иргэнд илүү таатай нөхцөл, үйлчилгээ өгнө. Оноо нь тухайн иргэний биет бус санхүүгийн хөрөнгө болно. Жишээлбэл, зээл авахад хамгийн түрүүн барьцаа хөрөнгө шаарддаг. Тэгвэл энэ эрх зүйн өөрчлөлтөөр оноо нь барьцаа хөрөнгө болж болохоор нөхцөл бүрдэж байна. Аливаа банк, санхүүгийн байгууллага хариуцлагатай харилцагч буюу өндөр оноотой иргэнд үйлчилгээ үзүүлэхдээ нөхцөлөө хөнгөвчлөх, шуурхай үйлчлэх боломжтой болно. Нэгэнт хариуцлагатай төлбөрөө төлөөд явдаг харилцагч учраас аль болох асуудлыг шуурхай шийдээд явах сонирхол байна шүү дээ.
Тэгэхээр иргэн оноогоо өндөр болгох эсэхээ бас тооцож болж байна. Хариуцлагатай иргэнээ нэг ёсондоо урамшуулж байгаа гэж харж болох юм.
Баримт сөхөөд харвал малчны зээл, ипотекийн зээл, тэтгэврийн зээл нь хамгийн эрсдэлгүй, чанартай зээлүүд байдаг. Зээлдэгчид нь маш хариуцлагатай гэсэн үг. Хариуцлага алдахад нь “ял оноож” байгаа юм чинь, хариуцлагатай байсных нь төлөө хөнгөвчилсөн нөхцөлтэй, бага хүүтэй зээлийг шуурхай олгох зэргээр урамшуулж болно биз дээ. Үүний нөлөөгөөр зээлийн хүү ч буурах боломжтой, онооны системд шилжсэнээр суурь нөхцөл бүрдэж байгаа гэж харж байна. Тухайлбал, төслийг боловсруулах үед 28 улсын жишээг судалсан, зээлийн хүү нь 2-4 нэгж хувиар буурсан байдаг юм билээ. Америк 1989 онд, Солонгос, Энэтхэг 2000 оны эхээр, Вьетнам саяхан онооны системд шилжсэн. Ийнхүү шилжснээс хойш 2-3 жилийн дараа зээлийн хүү буурсан байна билээ.
Энгийнээр ойлгоход банк, санхүүгийн байгууллага харилцагчаа хялбархан тодорхойлдог учраас хариуцлагатай, найдвартай харилцагчдаа хугацаа урт, хүү бага, барьцаа хөрөнгө шаардахгүйгээр зохих ёсны зээл олгох гэх зэрэг сайн бүтээгдэхүүн, үйлчилгээг шуурхай үзүүлдэг болно.
Латин Америкийн улс орнууд онооны системд шилжихээс өмнө ажлын 10 хоног буюу хагас сар зээл шийдвэрлэдэг байснаа онооны систем рүү шилжсэнээр ердөө ажлын 8 цагт зээл шийддэг болсон байгаа юм. Цаашилбал, сайн харилцагчид бүтээгдэхүүн, үйчилгээгээ хүргэхийн тулд банк, санхүүгийн байгууллага дунд өрсөлдөөн бий болдог. Одоо бол банк, санхүүгийн байгууллага тус бүр харилцагчийн мэдээллээ хадгалж, тус бүрдээ сан бүрдүүлдэг, үүнийгээ хуваалцдаггүй. Та банкаа, санхүүгийн харилцагчаа солихоор бол нөгөө талдаа шинэ хэрэглэгч болно, хүлээж авч байгаа тал Таны санхүүгийн түүхийг мэдэхгүй учраас “эрсдэлтэй” гэж үздэг. Шинэ систем үйлчлээд эхлэхээр иргэний оноо бүх нөхцөлийг илэрхийлэх учраас ямар ч банк, санхүүгийн байгууллагад очсон зөвхөн өөрт тохирхох бүтээгдэхүүн, үйлчилгээ авдаг болно. Банк, санхүүгийн байгууллагууд өрсөлдөөд эхлэхээр санхүүгийн бүтээгдэхүүн, үйлчилгээ сайжрах нь ойлгомжтой. Хөгжсөн улс орнуудын боловсронгуй болсон, туршигдсан сайн туршлагыг Монголд нэвтрүүлж байгаа гэж ойлгож болно.
-Хууль хэзээнээс хэрэгжих эхлэх вэ?
-Улсын Их Хурал 5 дугаар сарын 16-ны өдөр Зээлийн мэдээллийн тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах хуулийг баталсан. Ердийн журмаар гэхээр “Төрийн мэдээлэл” сэтгүүлд хэвлэгдээд ажлын 10 хоногийн дараа хэрэгжиж эхлэхээр тооцож үзвэл энэ оны 6 дугаар сарын 26-ны өдрөөс хэрэгжих юм байна.
-Тэгвэл зээлийн "муу түүх" иргэний санхүүгийн харилцаанд сөрөг нөлөө үзүүлэхгүй гэсэн үг үү?
-Хүний зээлийн мэдээллийг таван жил хадгалдаг олон улсын жишгийг хуульд тусгасан. Иргэн, төрийн болон хувийн өмчит хуулийн этгээдийн хооронд зээл, төлбөртэй холбогдон үүсэх мөнгөн төлбөрийн мэдээллийг агуулдаг “Зээлийн мэдээллийн сан” зөвхөн зээлийн "муу түүх"-буюу сөрөг мэдээллийг хадгалдаг байсныг өөрчилж байгаа хэрэг. Тус санд зээлдэгчийн сайн, муу бүх мэдээллийг таван жил хадгална. Юу сайжрах вэ гэхээр өмнө нь хугацаа алдаад ч болохнээ зээлээ төлсөн байхад л “хар жагсаалт”-ад ороод, тэр нь санхүүгийн харилцаанд нь зургаан жил сөрөг нөлөө үзүүлдэг байсныг халж байгаа юм. Одоо бол иргэн, зээлдэгч үүргээ хугацаандаа гүйцэтгэхгүй бол оноо буурна, харин нөхөөд төлчихвөл оноо нь өснө. Зээлийн мэдээллийн сангийн мэдээлэл нь амьд, хөдөлгөөнтэй, бодит болно.
Дээрх хуультай хамт тухайн иргэн буюу зээлдэгчээс шалтгаалахгүйгээр орлогод нь доголдол үүсвэл уян хатан хандах агуулга бүхий Улсын Их Хурлын тогтоол батлагдсан. Үер усны аюул учирч болно, цар тахлыг бид даваад гарлаа, тухайн иргэн аргагүй болоод эмнэлэгт хэвтээд, бизнес нь явахгүй зогсож ч болно. Амьдрал баян юм чинь янз бүрийн нөхцөл үүсэж, учирч, тохиох болохоор аль болох уян хатан байж, санхүүгийн харилцаа үүсгэгч талууд зохицож байх нь зүйтэй гэж хууль санаачлагчийн хувиар үзсэн. Гэхдээ татвар төлөгчдийн мөнгөнөөс зээлдэг Хөгжлийн банк ч юм уу, Засгийн газрын тусгай сангаас авсан зээлийн харилцаанд энэ уян хатан нөхцөл үйлчлэхгүй байх ёстойг бас тогтоолд тусгасан. Татвар төлөгчдийн мөнгийг зээлж байгаа бол илүү хариуцлагатай, тооцоотой хандах ёстой гэсэн агуулгаар дээрх нөхцөлийг тодотгосон.
-Зээлийн харилцаанд иргэн янз бүрээр оролцдог. Шууд зээлэхээс гадна батлан даагчаар орсон байхад үндсэн зээлдэгч хариуцлага алдсан нь батлан даагчийн оноонд нөлөөлөх үү?
-Зээлийн батлан даалттай холбоотой харилцааг өөр хуулиар зохицуулна. Товчхондоо, Зээдийн мэдээллийн тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай хуулиар хүн санхүүгийн орчинд үнэ цэнээ өөрөө тогтоодог болж байгаа хэрэг. Хариуцлагатай байвал оноо өндөр байна. Оноо нь тухайн хүний талаар олон зүйлийг илэрхийлэх учраас биет бус санхүүгийн хөрөнгө болчихно. Өндөр оноотой бол банк, санхүүгийн салбарт Таны үнэ цэн өсөж, илүү таатай үйлчилгээ, сайн бүтээгдэхүүнийг тохирсон өртгөөр авах нөхцөл нь бүрдэнэ. Тиймээс оноогоо өндөр байлгах эсэхээ иргэн, зээлдэгч өөрөө удирдана. Ийм учраас зээл, төлбөрөө цаг хугацаандаа төлөөд байхад эрмэлзэл тухайн хүнд төрдөг байх нь л дээ.
-Улсын Их Хурлын даргын дэвшүүлсэн “Гурван төгөлдөршил” бодлогын хүрээнд хуулиас давсан журмуудыг цэгцлэх зорилт тавьсан. Тэгвэл Таны санаачлан, батлуулсан хуулийн дагуу Монголбанк журам батлах үүрэг хүлээж байна?
-Одоогийн байдлаар зээлийн мэдээллийн үйлчилгээ үзүүлэх тусгай зөвшөөрөлтэй хоёр компани байна. Эдгээр компани олон улсын жишиг платформ буюу онооны зам оруулаад ирчихсэн. Суурь нь байна, эрх зүйн орчин бүрдлээ. Одоо дүрмээ тохирох ёстой. Иймд Монголбанк холбогдох журам гаргах үүрэг хүлээж байгаа. Гэхдээ бүх талыг оролцуулж, хэлэлцүүлэг хийсний үндсэн дээр талуудын эрх ашгийг хангасан, манай нөхцөлд хамгийн оновчтой зохицуулалт гаргах ёстой гэдэг байр суурьтай байна. Монголбанк ч энэ шаардлагыг хангах бүрэн чадамжтай гэж харж байна. Бид шинэ зүйл зохиогоогүй, бусад улс орон удаан хугацаанд туршиж, сайжруулж ирсэн сайн жишгийг л Монголдоо нэвтрүүлэх ажил шүү дээ. Иргэн санхүүгийн сахилга баттай болно, системийн хэмжээнд чанаргүй зээл буурна гээд үр дүнг нь бүгд хүртэх ач холбогдолтой.
Улсын Их Хурлын Хэвлэл мэдээллийн газар
Үзэл бодол
Х.Ганхуяг: Татварын багц хуулийн шинэчлэл нь бизнес эрхлэгчдийг дэмжин, өрхийн орлогыг нэмэгдүүлж, хамгаалж, баталгаажуулахад чиглэж байна
Татварын багц хуулийн хэрэгжилттэй танилцаж санал, дүгнэлт гаргах, шаардлагатай бол холбогдох хуулийн төсөл боловсруулах үүрэг бүхий ажлын хэсгийн ахлагч, УИХ-ын гишүүн Х.Ганхуягаас татварын багц хуулийн шинэчлэлийн талаар тодрууллаа.
-Татварын багц хуулийн шинэчлэлийн онцлогийг танилцуулахгүй юу?
-УИХ-ын даргын захирамжаар байгуулагдсан манай ажлын хэсэг УИХ-ын Төсвийн байнгын хороо, Сангийн яам, Татварын ерөнхий газартай хамтран татварын багц хуулийн шинэчлэлийн талаар олон удаагийн хэлэлцүүлэг зохион байгуулсан. Нийтдээ 180 гаруй удаагийн хэлэлцүүлэгт 200 гаруй мянган иргэн, аж ахуйн нэгжийн төлөөлөл оролцож татварын багц хуулийн шинэчлэлийг хэрхэн хийх талаарх саналаа ирүүлсэн. Татварын ерөнхий хууль, Нэмэгдсэн өртгийн албан татварын тухай хууль болон Хүн амын орлогын албан татварын тухай хууль, Аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татварын тухай хуулиудад өөрчлөлт оруулах талаар иргэд, аж ахуйн нэгжүүдийн саналыг ажлын хэсгийн санал, дүгнэлтийн хамт Сангийн яаманд хүргүүлсэн.
Татварын багц хуулийн шинэчлэлийн хүрээнд хувь хүний орлогын албан татварыг бууруулах, нийгмийн аль хэсэгт нь татварын хөнгөлөлтийг илүүтэй үзүүлэх талаар тодорхой тусгах, нэмэгдсэн өртгийн албан татварын хамрагдалтыг нэмэгдүүлэх талаар зохих өөрчлөлт оруулж, татварын уян хатан тогтолцоог бүрдүүлэхийг чухалчиллаа. Өнөөдрийн байдлаар нэмэгдсэн өртгийн албан татварт нийгмийн салбарын 70 хувь нь хамрагдаж байна. Энэхүү албан татвараас чөлөөлөгддөг хөдөө аж ахуйн салбарыг нэмэгдсэн өртгийн албан татварт хамруулдаг болгох эрх зүйн тогтолцоог бий болгох, иргэдийн сарын 500 мянган төгрөг хүртэлх худалдан авалтад төлсөн НӨАТ-ыг 100 хувиар, 800 мянган төгрөг хүртэлх худалдан авалтад төлсөн НӨАТ-ыг 50 хувиар, үүнээс давсан хэсэгт 20 хувиар тус тус хөнгөлж буцаан олгох зэрэг заалтуудыг тусгалаа.
-Аж ахуйн нэгжүүдэд татварын ямар хөнгөлөлт үзүүлэхээр төсөлд тусч байна вэ?
-Аж ахуйн нэгжийн албан татварын тухай хуульд өөрчлөлт оруулж, жижиг, дунд бизнес эрхлэгчдийг дэмжихэд чиглүүлэв. Аж ахуйн нэгжүүдийг татвараа төлөөгүй бол дансыг нь бүхэлд нь хаачихдаг байдлыг өөрчлөх нь зүйтэй гэж үзсэн. Тухайн аж ахуйн нэгжид тодорхой хугацаа өгч татвараа нөхөн төлөх боломжийг бүрдүүлэх ёстой. Мөн зарим нэг төрлийн татвар эргээд иргэд, аж ахуйн нэгжүүдийг өрөнд оруулдаг. Жишээ нь гаалиар дөнгөж бараа бүтээгдэхүүн нь орж ирэнгүүт олон төрлийн татвар ногдуулдаг хатуу тогтолцоо байсан. Тэгвэл тухайн бараа, бүтээгдэхүүнийг борлуулсны дараа буюу үр ашиг нь буй болсон цагт татвар ногдуулах нь зөв юм. Эдгээр татварын хөнгөлөлтийг буй болгосноор төсөвт ойролцоогоор 4-4.5 их наяд төгрөгийн дарамт учирна. Өөрөөр хэлбэл, улсын төсөвт орж ирдэг байсан 4-4.5 их наяд төгрөгийг эргээд хувийн хэвшил рүү шилжүүлж байна гэсэн үг. Татварын хөнгөлөлт, чөлөөлөлтөөр бизнес эрхлэгчдийг дэмжиж, ингэснээр иргэдийн худалдан авах чадвар сайжирч, эдийн засгийн эргэлт нэмэгдэнэ. Үндсэндээ бол татварын багц хуулийн шинэчлэлийн зорилго нь бизнес эрхлэгчдийг дэмжихээс гадна өрхийн орлогыг нэмэгдүүлэх, хамгаалах, баталгаажуулахад чиглэж байна гэсэн үг.
УИХ-ын Хэвлэл мэдээллийн газар
